Podczas kolejnych prac związanych z rewitalizacją parku Radziwiłłowskiego przy budynku użytkowanym przez jedno z bialskich stowarzyszeń odkryto ruiny budowli. Pracownicy Muzeum Południowego Podlasia dotarli do dokumentacji opisującej fragmenty budowli. Ze starych inwentarzy, m.in. z roku 1830 wyczytać można, że odkrytym obiektem mogą być pozostałości groty.
Pracownicy Muzeum dotarli do ” Inwentarza Zamku z dalszemi realnościami w mieście obwodowym Białej, w Województwie Podlaskim Królestwie Polskim dziedzictwa Ludwika i Stefanji z Książąt Radziwiłłów, Grafów Wittgenszteinów roku 1830 lutego 16 sporządzony”, czytamy w nim o…
….. Grota starożytnej architektury, niegdyś kunsztownie ozdobiona, w ogrodzie blisko oranżerii i domu ogrodniczego, frontem do ogrodu, a bokiem do dziedzińca pałacowego stawiona. Z frontu dwie topole włoskie, a z tyłu trzy jodły stare mająca, Massie murowana z cegły długości 16 i pół, szerokości 34 łokci. /łokieć nowopolski w królestwie Polskim 1814-1849, 57,6 cm./
Grota znacznie zrujnowana, z facjatą środkiem nakształt kondygnacji wzniesioną z kopułą, dachówką holenderką niegdyś kryta, teraz rozebrana, a przez to zrujnowany dach. Kominów z cegły nad dach wyprowadzonych dwa. Front tej groty ozdobiony w kolumnady z cegły, połową okrągłości na murze wydatne, w liczbie 10. Muszlami na tynku niegdyś wykładane, z gzymsami u góry różnowzorowemi poobijane, miedzy tą kolumnadą. Szlaki ćwiekowaniem z kamienia granitowego drobno bitego na tynku wykładane.
Od frontu trzy wejścia. Przy drzwiach środkowych z obu stron framugi, okrągłe po brzegach mozaiką z kamienia granitowego na drut utwierdzonego teraz obitą ozdobne. Statuy w nich zniszczone. Brzegi drzwi pobocznych ćwikowaniem z kamienia granitowego i mozaiką wykładane, po większej części obite. Facjata w górze ma 3 framugi półokrągłe, ćwikowaniem z kamienia granitowego i takąż mozaiką na drut utwierdzoną wykładane.
W środkowej statua zniszczona, w bocznych pozostały dwie z gipsu, bronzowo malowane, z głowami i rękami odbitemi. Gzymsy muszlami niegdyś, a pomiędzy temi różami mozaikowymi wykładane. W pobocznych ustępach facjaty, z pochyłości dachu w trójkąty płaskie uformowanych, pomiędzy obwódką na brzegach mozaikową, z obu stron wyobrażenie Bachusa, na tynkach wyrabiane znacznie obite.
Do wejścia drzwi środkowych podwójnych a pobocznych pojedynczych niema. Grota w środku ze sklepieniem, a pod kopułę wyniesionym i tamże otwartym, ozdobna. W 4 rogach ustępy czyli framugi kominkowa robotą w mozaikę kamienia granitowego na gips układaną, z głowami w górze satyrycznemi znacznie uszkodzonemi. Pomiędzy temi w ścianach ośmiu innych mniejszych framug półokrągłych, popielato malowanych, z szlakami najdrobniejszej mozaiki obity, w których tylez figur gipsowych stało, teraz zniszczone, a pod niemi postumenty małe murowane rozbite. Nad temi framugami tablice czyli obrazy gipsowe, w podobieństwo landszaftów niegdyś będące, zupełnie wydarte.
Gzyms naokoło pod sklepieniem w szlaki mozaiki drobnej z muszlami poobijanemi i w róże takiegoż koloru różnego wykładany. Nad którymi po bokach 4 figur gipsowych zniszczonych. W ścianie naprzeciw drzwi wchodowych framuga duża blado różowo malowana, w której postument z cegły murowany obity. Wyżej owal wklęsły, nad którym był wyobrażony geniusz, w obłoku unoszący mitrą książęcą, teraz zniszczony, niżej zaś po bokach mniejsze genjusze były, teraz zniszczone.
Brzegi tej framugi jako i drzwi wchodowych piękną plecionką mozaikową wykładany. W tych przedziałach w gipsie wyrobione wyobrażenia Wenery,
następnie pierwsza nad drzwiami wchodowymi Wenus z piany morskiej nowo narodzona. Wieloryb po morzu pływający i poeta na pegazie w powietrzu unoszący się, zniszczony. W samej kopule mozaika opadła, w której okienek otwartych 4 i zamurowanych 4. Podłogi niema. Po jednej stronie tej groty od dziedzińca pokój pierwszy, do którego drzwi prowadzących niema i uszaki w murze poobijane.
Okien od dziedzińca 3 bez szkła i ram, w uszakach cegła wybita. Piec rozebrany. Dachu nad tym pokojem zupełnie niema. Połap tarciczny zgnił i opadł i posadzka zrujnowana. Po drugiej stronie od domu ogrodniczego pokój drugi, do którego wchod otwarty bez drzwi. Mur w uszakach obity.
Ściany na tynku gipsem pociągnięte, w takież lamperie rzucane z różami, wyciskaną robotą podobnież i oknach, których jest 3 bez szkła i ram. Mur w uszakach obity mające. Pieca tu nie było. Kominek szafiasty. Na kolumnach zewnątrz groty muszle i w framugach mozaika od dołu, zupełnie poobijane. Podobnie i mozaika wewnątrz groty. Sklepy /piwnice od sklepienia/ murowane pod grotą, do których szyja z tyłu również murowana z cegły. Pokrycie na niej z darnic stare. Sklepienie z cegły. Na dół schodzi się po 9 trepach ceglanych, sklepów jest trzy.
materiał: Urząd Miasta Biała Podlaska
zdjęcia: Renata Szwed dyrektor Gabinetu Prezydenta Miasta
tekst: na podstawie nadesłanych materiałów
opracowanie: Mariusz Maksymiuk Radio Biper